صفر تا 100خط تولید پنیر+فرمولاسیون انواع پنیر

راه اندازی خط تولید پنیر به چه صورت است؟سلام به شما دوست عزیز علم فودی. برای آشنایی با خط تولید پنیر این مقاله از علم فود را بخوانید.

 

کمی در مورد پنیر

پنیر فرآورده تازه یا رسیده از شیر است که بعد از انعقاد و خروج آب پنیر (سرم شیر)، از شیر کامل، خامه، دوغ کره، شیر چربی گرفته یا مخلوطی از آنها به دست می آید. پنیر بر حسب نوع آن حاوی مقادیر مختلف پروتئین، چربی، آب و املاح است. بجز فراورده های محدودی که در نتیجه لخته اسیدی حاصل می شوند، اکثر انواع پنیر به وسيله رنت و یا آنزیم های پروتئولیتیک تهیه می شوند و بسته به نوع پنیر هر یک از نظر طعم، مواد جامد و قابلیت نگهداری با یکدیگر متفاوتند.

  در فرایند تولید و ساختن پنیر مراحلی اصلی وجود دارد که در تهیه تمام پنیرها انجام می شود. گروهی از پنیرها نیز دارای مراحل تولید اختصاصی مربوط به نوع خود می باشند

 

شیر پنیرسازی چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟

شیر مورد استفاده برای خط تولید پنیر باید کیفیت خوبی داشته باشد و علاوه بر دارا بودن استانداردهای معمولی کیفیت، عاری از آنتی بیوتیک نیز باشد، زیرا وجود باقیمانده مواد ضد میکروبی موجب از بین رفتن باکتری های مایه می شود. آغوز یا شیر حیوانات بیمار را نباید برای پنیر سازی به کار برد.

مهمترین ویژگی شیر برای تهیه پنیر، قدرت انعقاد آن به وسیله رنت و همچنین توانایی لخته برای خروج آب پنیر از آن است. این ویژگی ها در شیر نژادهای گوناگون گاو و حتی در بین افراد یک نژاد نیز متغیر است، که این تفاوت را می توان با مخلوط کردن شیر دامداری های مختلف از بین برد.

ولی تغییرات فصلی نیز وجود دارند که باید مدنظر قرار گیرند، اضافه کردن کلرید کلسیم با افزودن مایه لاکتیک به شیر ویژگی تولید لخته را افزایش می دهد. برعکس نگهداری شیر در سرما و انجام عملیات مکانیکی شدید (به هم زدن و حرارت دادن) موجب زیان رساندن به خواص انعقاد و لخته شدن آن خواهد شد.

 

مراحل خط تولید پنیر

صاف کردن شیر

توصیه می شود که قبل از شروع مراحل خط تولید پنیر، شیر را به طور کامل صاف کنند مواد خارجی شامل انواع مختلف میکروارگانیسم ها و ناخالصی هایی هستند که اکثر آنها ممکن است در کیفیت شیر تأثیر نامطلوبی داشته باشند.

 

 پاستوریزاسیون یا سالم سازی با روش باکتوفیوگ

در بسیاری از مناطق تولید کننده سنتی پنیر، پاستوریزاسیون شیر برای تهیه پنیر اجباری نیست. در مورد بعضی از انواع پنیر مثل امانتال و پارمزان شیر نباید بیش از 40 درجه سانتی گراد حرارت داده شود. از شیری که پاستوریزه نشده، می توان پنیری با طعم بهتر و مزه مطبوع تر تولید کرد، اما به ندرت کیفیت شیر خام آن چنان است که بتوان خطر تهیه پنیر از آن را نادیده گرفت.

حرارت و زمان پاستوریزاسیون شیر باید برای از بین بردن کلیه باکتری های بیماریزا کافی باشد. همچنین باکتری کلی آئروژنز را نیز باید از بین برد، زیرا در طول زمان ایجاد لخته، این باکتری ایجاد مزاحمت می کند. روش حرارت بالا و زمان کوتاه (HTST) برای پاستوریزاسیون شیر مناسب است.

برخی از انواع مشخص میکروارگانیسم های هاگزا در حرارت پاستوریزاسیون از بین نمی روند، در نتیجه هنگام رسیدن پنیر اشکال ایجاد می کنند، مثل کلستریدیوم تایر وبوتیریکم که تولید اسید بوتیریک می کند و تخمیر مقدار زیادی گاز هیدروژن تولید می کند، که نسج پنیر را خراب کرده و روی طعم آن نیز تأثیر سوء دارد.

حرارت دادن زیاد شیر در خط تولید پنیر موجب کاهش این پدیده نامطلوب می شود ولی از طرفی به خاصیت و ویژگی لخته شدن شیر صدمه زیادی وارد خواهد کرد. سالم سازی شیر به وسيله باکتوفیوگ حدود ۹۰ درصد از باکتری های شیر را از آن دور می کند. این روش به ویژه از نظر خارج کردن هاگ های موجود در شیر به علت وزن مخصوص زیاد آنها نسبت به باکتریهای اهمیت دارد.

نیروی زیاد گریز از مرکز در این روش موجب جدا کردن مقداری از پروتئین شیر می شود ولی می توان با سترون کردن غلیظ شده باکتریایی و مخلوط کردن دوباره آن با شیر، مقدار پروتیین از دست رفته را بازیابی کرد.

استاندارد کردن شیر

پنیر بر حسب مقدار ج بر حسب مقدار چربی موجود در ماده جامد آن تقسیم بندی می شود. به این ترتیب میزان چربی شیر برحسب مقدار چربی دلخواه در پنیر باید استاندارد شود. استاندارد کردن را میتوان با مخلوط کردن چربی با شیر در خط تولید پنیر یا اختلاط شیر کامل و شير بدون چربی در تانک پنیرسازی انجام داد.

 

اضافه کردن مایه لاکتیک

اصطلاح پیش رسیدن در تولید پنیر شامل دو عمل زیر است: 

1.تلقيح مایه لاکتیک به شیر خام یا پاستوریزه و نگهداری شیر برای چند ساعت در حرارت کم. این عمل موجب بهبود و افزایش ویژگی شیر برای تولید پنیر خواهد شد. 

2.افزودن مایه لاکتیک به شیر که قبل از شروع خط تولید پنیر انجام می شود، سبب می شود که در مرحله رسیدن پنیر، باکتری ها فعالیت تخمیری خود را انجام دهند. اگر شیر در این وضعیت بیشتر از ۲۶-۸ ساعت در حرارت پایین نگهداری شود، مقداری از ویژگی های تولید لخته را از دست می دهد و زمان انعقاد به وسیله رنت نیز افزایش پیدا می کند.

علت اصلی این امر معلوم نیست اما تصور می شود که به علت تغییر شکل کلسیم آزاد با متصل به پروتئین به فرم کلوئیدی باشد که موجب اندکی افزایش در pH است. افزودن مقادیر کم مایه لاکتیک، pH شیر را به طور ثابت نگهداری خواهد نمود که زمان آن محدود و باید در دمای پایین (۱۰) باشد. شرایط و وضعیت شیر از نظر pH باید به دقت و در فواصل معین بعد از افزودن مایه لاکتیک کنترل شود.

مایه لاکتیک در اولین مراحل خط تولید پنیر اضافه می شود و فاصله بين افزودن آنها و اضافه کردن رنت را  مرحله پیش رسیدن می نامند. نوع و مقدار مایه باید به طور تجربی و با توجه به شرایط مورد نظر (زمان پیش رسیدن به میزان اسیدیته پنیر و میزان رطوبت آن) تعیین شود.

 

مواد افزودنی مورد استفاده در خط تولید پنیر

کلرید کلسیم

اگر کیفیت ایجاد لخته شیر برای تولید پنیر به طور کامل مناسب نباشد، لخته شل خواهد بود و این امر در طول خط تولید پنیر موجب از دست دادن کازئین و چربی و خروج ناقص سرم از لخته خواهد شد. به این دلیل برای بهبود کیفیت شیر، از کلرید کلسیم به میزان ۲۰-۵ هر ۱۰۰ کیلو گرم شیر استفاده می شود. مقدار زیاد کلسیم سبب سخت شدن لخته و مشکل بریده شدن آن خواهد شد.

زمانی که از شیر کم چربی برای تهیه پنیر استفاده می شود به ازای هر کیلوگرم شیر قبل از اضافه کردن کلرید کلسیم، مقدار ۲۰-۱۰ گرم دی سدیم فسفات به آن افزوده شود.

مواد نگهدارنده

مشکلاتی که در فرایند تخمیر ممکن است به وسیله باکتری های مولد بوتیریک یا کلی آئروژنز پیش آید، با افزودن مواد نگهدارنده، مثل نیترات سدیم و پتاسیم برطرف می شود. مقدار این مواد با توجه به ترکیب شیر و نوع پنیر باید به طور دقیق تعیین شود. افزودن مقدار زیاد نگهدارنده موجب ممانعت از رشد مایه لاکتیک خواهد شد که ممکن است در رسیدن پنیر یا حتی جلوگیری از آن موثر باشد.

در مقادیر متعارف نیز افزودن این نمک ها ممکن است سبب تغيير رنگ پنیر و ایجاد رگه های مایل به قرمز و طعم نامطبوع در آن شود. حداکثر مقدار مجاز مواد نگهدارنده در حدود ۲۰ گرم برای هر ۱۰۰ کیلوگرم شیر است. اگر شیر با روش باکتوفیوگ سالم سازی شده باشد، می توان مقدار بالا را کاهش داد یا به هیچ وجه از این گونه مواد استفاده نکرد. این امر یکی از محاسن کاربرد روش باکتوفيرگ در کشورهایی است که استفاده از مواد نگهدارنده برای تهیه پنیر در شیر مورد نظر، ممنوع است.

مواد رنگ دهنده

رنگ پنیر ارتباط زیادی به رنگ چربی شیر داشته و متاثر از شرایط فصلی است. از رنگ های مجاز مثل کاروتین و اورلئانا در کشورهایی که افزودن رنگ به شیر مجاز است، برای تصحیح شرایط فصلی استفاده می کنند. از مواد رنگ بر یا بیرنگ کننده نیز در تولید بعضی از پنیرها استفاده می شود، برای مثال در فرایند پنیرهای رگه دار آبی به شیر مواد بیرنگ کننده اضافه می شود تارنگ آبی کپک تضاد زیادتری با رنگ سفید زمینه پنیر داشته باشد. 

آنزیم های مورد استفاده در رسیدن پنیر

به منظور کوتاه تر کردن زمان رسیدن در بعضی از از آنزیم های خاصی استفاده می شود، که بعد از پاستوریزاسیون شیر و قبل از شروع خط تولید پنیر  به آن اضافه خواهد شد. این روش هنوز زیاد متداول نیست..

 

تولید لخته

این مرحله از خط تولید پنیر شامل مراحل زیر است:

•  افزودن رنت
• بریدن لخته
• به هم زدن اولیه
•  خارج کردن سرم یا آب پنیر
•  به هم زدن نهایی

یکی از نکات مهم در خط تولید پنیر انجام دقیق مراحل مختلف ایجاد لخته است. اغلب این مرحله در تانک مخصوص پنیر سازی انجام می شود. در کارخانه های جدید پنیر سازی از ابزار مخصوص دو کاره برای بریدن و به هم زدن لخته استفاده می کنند. لخته به وسیله جریان آب گرم موجود در دیواره جداره تانک، گرم می شود. آب پنیر از راه صافی هایی که در قسمت خروجی تانک نصب شده خارج می شود. این امر از انسداد مجرای خروجی جلوگیری می کند.

 

افزودن رنت

انعقاد شیر یکی از مراحل اساسی در خط تولید پنیر است که اغلب با اضافه کردن رنت یا پنیر مایه، به شیر انجام می گیرد. از آنزیم های پروتئولیتیک دیگری نیز برای انعقاد شیر استفاده می کنند، همچنین می توان با اسیدی کردن کازئین و رساندن pH شیر به نقطه ایزوالکتریک آن لخته ایجاد کرد. فعالیت رنت به علت وجود آنزیم رنین در آن بوده و تصور می رود که انعقاد در دو مرحله زیر انجام خواهد شد:

•  تبدیل کازئین با پاراکازئین توسط رنين
• رسوب پارا کازئین در حضور یون های کلسیم

رنین کایاکازایین را به دو بخش گلوکوپپتید قابل حل در آب و پاراکاپاکازئین که آب گریز است، تجزیه می کند. پاراکازئین یون‌های کلسیم را جذب و به نوبه خود به پاراکاپاکازئین های دیگر متصل شده و شبکه ای را به وجود می آورد که فاز آبی یا سرم شیر نیز با آن همراه است. برای انعقاد شیر وجود یون‌های کلسیم ضروری است. این امر، افزودن کلرید کلسیم را برای بهبود ویژگی انعقاد شیر توجیه می کند.

در فرایند انعقاد، عواملی مثل حرارت، اسیدیته و غلظت یون کلسیم مؤثرند. رنت از معده گوساله تهیه و به شکل تجارتی مایع و پودر موجود است.  به علت مشکلات دسترسی به رنت گوساله، از رنت به دست آمده از حیوانات دیگر به طور مجزا یا همراه با رنت گوساله استفاده می شود. به عنوان مثال رنت گاوی که از گاوهای بالغ با تلیسه ها تهیه می شود و با رنت خوک که از پپسین آن استفاده می شود.

برش لخته

 بعد از این که شیر منعقد شد، در این مرحله از خط تولید پنیر لخته به دقت بریده شده به اندازه های کوچک در می آید، عمل برش به وسیله چاقو های لبه دار با سیم های مخصوص در زمانی که لخته به سختی مورد لزوم رسید، انجام می شود هر چه اندازه لخته خرد شده کوچکتر باشد، مقدار آب پنیر خارج شده بیشتر است.

به محض این که تکه های لخته به اندازه مورد نظر بریده شد، عمل برش خاتمه پیدا می کند. در فرایند پنیر هایی که رطوبت آنها کم است، از حرارت زیادتر استفاده شده و لخته به تکه های کوچکتر بریده می شود. برای سایر انواع پنیر که رطوبت آنها بیشتر است، میتوان لخته را به قطعات بزرگتر برش داد.

 

به هم زدن اولیه دانه های پنیر

دانه های لخته بلافاصله بعد از برش نسبت به اعمال مکانیکی حساس اند بنابراین به هم زدن ابتدا باید به آرامی شروع و به اندازه ای سرعت یابد، که دانه ها به طور معلق در سرم قرار گیرند. اگر لخته در قسمت نه تانک پنیرسازی قرار گیرد، یا در زمان خروج سرم بی حرکت بماند، به صورت کلوخه به هم چسبیده و موجب خروج کازئین همراه با سرم و تأثیر نامطلوب در بافت پنیر خواهد شد.

اعمال مکانیکی که برای لخته انجام می شود، به همراه تولید مداوم اسید لاکتیک به باکتری ها موجب جدا شدن سرم شیر از دانه های لخته خواهد شد.

 

خارج کردن آب پنیر

در تولید برخی از پنیرها مقادیر قابل توجهی آب پنیر در زمان برش و به هم زدن اولیه به ویژه در ابتدای خط تولید پنیر، از دانه های لخته خارج می شود. از حرارت دادن لخته برای خروج بیشتر سرم استفاده می شود و برای کاهش مصرف انرژی توان با فشار مکانیکی بر روی لخته در زمان هم زدن آن قبل از حرارت دادن مقداری آب پنیر را خارج کرد به طور معمول حدود ۳۵ درصد از آب پنیر در این مرحله خارج می شود.

گاهی این مقدار ممکن است تا ۵۰ درصد حجم شیر را تشکیل دهد. این امر موجب اطمینان از اعمالی خواهد شد که در داخل تانک بر روی لخته انجام می شود می توان بدون اینکه عمل هم زدن متوقف شود آب پنیر را خارج کرد. در صورتی که لخته به هم زده نشود، باید آب پنیر را به سرعت خارج کرد تا از به هم چسبیدن دانه های لخته جلوگیری شود. |

 

حرارت دادن لخته

 در این مرحله از خط تولید پنیر،حرارت دادن یا پختن لخته موجب می شود تا آب پنیر با سرعت بیشتری از آن خارج شود. حرارت دادن باید ابتدا به آرامی انجام گیرد، تا از پختن و انقباض سطح دانه لخته که موجب کندی و گاهی توقف خروج سرم می شود. جلوگیری به عمل آید. حرارت موجب کنترل رشد باکتری های مولد اسید لاکتیک نیز خواهد شد. این عمل باید به همراه هم زدن باشد، تا حرارت به طور یکنواخت توزیع شود و همزمان با آن از بی حرکتی قرار گرفتن دانه های لخته ممانعت شود.

حرارت دادن بر حسب نوع پنیر و براساس روش های مختلف انجام می شود:

• با جریان دادن بخار در جدار تانک پنیرسازی
• با جریان بخار در بدنه تانک همراه با افزودن آب داغ به مخلوط لخته و آب پنیر 
• با افزودن آب داغ به مخلوط لخته و آب پنیر

حرارت 44 درجه سانتی گراد به بالا باکتری های مولد اسید لاکتیک به کلی غیر فعال می شوند و اگر لخته در حرارت ۵۲ درجه سانتی گراد به مدت ۲۰-۱۰ دقیقه نگهداری شود، این باکتری ها از بین میروند.

حرارت بیش از 44 درجه به نام آب پز کردن موسوم است. در تهیه بعضی از انواع پند امانتال حرارت ۵۰ تا ۵۹ درجه سانتی گراد استفاده می شود که فقط باکتری های مولد اسید لا کتیک مقاوم به حرارت زنده می مانند و نقش اصلی را در رسیدن پنیر انجام می دهند.

 

 

به هم زدن نهایی لخته

 در این مرحله از خط تولید پنیر جدا شدن سرم از لخته به سرعت انجام شده و باید از راه هم زدن لخته بعد از حرارت دادن، به خروج سرم کمک کرد. اهمیت به هم زدن لخته بعد از حرارت دادن محدود به اثر آن در مقدار رطوبت pH لخته نمی شود، بلکه در ایجاد طعم و عطر مخصوص انواعی از پنیر نیز موثر خواهد بود.

سختی لخته با این مرحله از به هم زدن تعیین می شود که در مرحله قالب گیری اهمیت زیادی دارد. لخته سخت را می توان بدون اینکه حالت و شکل آن تغییر کند، پمپ کرد و از سوی دیگر لخته خشک را نمی توان به سهولت تحت فشار و پرس قرار داد.

 

 

پروراندن لخته

بر حسب نوع پنیر نحوه پروراندن لخته متفاوت است. در مورد پنیرهایی که دارای چشمک های گرد هستند، باید در حالی که روی لخته را آب پنیر را آب پنیر فراگرفته، آن را پرس کرد. در پنیرهایی که نسج آنها دانه دار است، مقدار بیشتری از آب پنیر قبل از قالب گیری و پرس نهایی خارج خواهد شد. برای تهیه پنیرهایی که نسج متراکم دارند، قبل از قالب گیری و پرس نهایی، لخته برای زمان مشخصی نگهداری می شود تا به اسیدیته مورد نظر برسد.

 

نمک زدن

در خط تولید پنیر افزودن نمک معمولی یا کلرید سیدیم به لخته با هدف های زیر انجام می شود.

•  بهبود طعم و مزه پنیر
• تأثیر در رشد میکروارگانیسم های مایه و در نتیجه ایجاد ویژگی های مخصوص پنیر
• تأثیر در قوام پنیر و افزایش قابلیت نگهداری آن

تحمل میکروارگانیسم های مختلف در مقابل نمک بسیار متفاوت است. به عنوان مثال زمانی که یک بیش از 0.5 درصد بوده و در شروع خط تولید پنیر سازی به لخته اضافه شود، رشد و فعالیت باکتری های مولد اسید لاکتیک به نحو چشمگیری به تاخیر می افتاد. بنابراین نمک به عنوان یک عامل موثر در بهبود طعم پنیر و کنترل ایجاد اسید به کار می رود.

باکتری هایی که در پنیرهای چشمک دار مولد عطر و طعم و گازند، نسبت به نمک بسیار حساس اند. در صورتی که این ماده به مقدار صحیح به پنیر اضافه شود، یک عامل بسیار مناسب برای تنظیم میزان گاز ایجاد شده به وسیله باکتری ها است.

روش های نمک زدن

نمک به چهار روش زیر به پنیر اضافه می شود:

•  افزودن نمک به آب پنیر
•  افزودن نمک به لخته
•  افزودن نمک بر روی پنیر
•  قرار دادن لخته در آب نمک

دو روش اول را «زود نمک زدن» و دو روش آخر را «دیر نمک زدن» می نامند. در زود نمک زدن  قبل از این که تخمیر لاکتیک کامل شود، نمک اضافه می شود و در نتیجه میزان تولید اسید اثر میگذارد. می توان از دو روش زود و دیر نمک زدن، برای مثال نمک به آب پنیر و قرار دادن لخته در و اب نمک نیز استفاده کرد. 

 

نگهداری پنیر

پنیری که با روش های مختلف تهیه می شود، پنیر تازه ای است که دارای ویژگی های خاصی است. دو عامل مهم ایجاد اسیدیته پنیر و رطوبت آن است که هر دوی آنها به به نوع پنیر متفاوتند.

 انواعی از پنیرها در انبارهایی موسوم به انبار سبز نگهداری می شوند که در آن ها امکان رشد باکتری ها در طی زمان مشخص و قبل از این که پنیر به انبار نهایی، منتقل شود فراهم است، درجه حرارت و رطوبت نسبی در این انبارها به دقت کنترل می شود و هر روز پنیرها زیر و رو می شوند، تا سطح آنها به طور یکنواخت خشک شده و حالت یکنواختی پیدا کنند.

در مواردی که لازم باشد در این مرحله از خط تولید پنیر از مواد ممانعت کننده یا پوشش های پلاستیکی و مومی برای جلوگیری از رشد کپک ها استفاده می شود. پنیر در این گونه انبارها که اغلب حرارت بالایی دارند و امکان رشد باکتری های مولد گاز وجود دارد، به مدت ۳-۲ هفته نگهداری و سپس به انبارهای مقصود رسیدن منتقل می شوند.

درجه حرارت انبار مخصوص رسیدن باید با فرایند پنیر هماهنگی داشته باشد. برای انواع مشخصی از پنیرها مثل ادام و گودا حرارت 14-۱۱ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۷۰-۹۵ درصد لازم است. برای پنیر چدار حرارت پایین تر (۸-۳ درجه سانتی گراد) و رطوبت نسبی بالاتر (۸۰ – ۸۵ درصد) ضروری است.

 در طول مدت رسیدن پنیر، لاكتوز، اسید سیتریک، لاكتات ها، پروتئین ها و چربی تجزیه می شوند. تجزیه لاکتوز به اسید لاکتیک توسط باکتری های مایه پنیر انجام می گیرد. تجزیه پروتئین به پپتیدها و اسیدهای آمینه در نتیجه عمل مشترک آنزیم رنین و باکتری ها صورت می پذیرد و تجزیه چربی به گلیسیرین و اسیدهای چرب آزاد و ایجاد آلدهیدها و کتون ها توسط آنزیم لیپاز انجام می شود.

 

 

بسته بندی پنیر

در این مرحله از خط تولید پنیر اغلب قبل از ترک انبار، پنیر را بسته بندی می کنند. مواد مورد استفاده در بسته بندی متفاوت است، ولی باید خاصیت محافظت پنیر از آلودگی ها، طعم ها و میکروارگانیسم های محیط و حشرات را داشت قادر به جلوگیری از خارج شدن رطوبت پنیر و محافظت از شکل پنیر و تغییر نیافتن ظاهر آن باشد.

به طور معمول بعضی از پنیرهای سخت، دارای روکش مومی یا پلاستیکی و یا رزینی هستند. پنیر های نیمه سخت را اغلب در ورقه های پلاستیکی یا آلومینیومی بسته بندی و در قوطی های مقوایی قرار می دهند. با توسعه صنعت پلاستیک، نیازی به تولید پنیرهای با پوسته سخت نیست، زیرا این پنیرها را می توان در پوشش مناسب پلاستیکی بسته بندی و محافظت کرد.

این امر نگهداری پنیر را بسیار آسانتر و از نظر نیروی کارگر نیز مقرون به صرفه تر کرده است. از دست دادن رطوبت پنیر از پوشش ورقه های پلاستیکی بسیار کمتر است و علاوه بر آن این نوع پوشش ها نسبت به نفوذ اکسیژن، دی اکسید کربن، آب و بخار آب مقاوم بوده و از نظر بسته بندی مواد غذایی بی ضررند. استفاده از ورقه های پلی وینیل و پلی اتیلن در بسته بندی پنیر بسیار متداول است.

 

 

دوست عزیز علم فودی اگر می خوای از دوره های تخصصی که علم فود برگزار میکنه باخبر بشی و کلی مطلب علمی در زمینه صنایع غذایی یاد بگیری علم فود رو در اینستاگرام هم دنبال کن (کافیه روی عکس زیر کلیک کنی تا وارد پیج علم فود بشی):

علم فود

کتاب بهداشت و فناوری شیر دکتر گیتی کریم